Uzależnienie kojarzy nam się przede wszystkim z przymusem zażywania jakiejś substancji: osoba uzależniona od nikotyny musi regularnie sięgać po papierosa, alkoholik – po butelkę z trunkiem, a narkoman – po kolejną dawkę. Coraz częściej mówi się jednak nie tylko o uzależnieniu od konkretnych substancji, ale również czynności. Uzależnienie behawioralne, nazywane także uzależnieniem od czynności, na pierwszy rzut oka wydaje się łagodniejsze i mniej niebezpieczne od uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Czy tak jest w istocie? Jakie są pomiędzy nimi podobieństwa i różnice? W jaki sposób można pomóc osobie uzależnionej?
Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – najważniejsze informacje
Spis treści
Uzależnienie od substancji psychoaktywnych to uzależnienie fizjologiczne: silna potrzeba stałego zażywania substancji objawia się wystąpieniem nieprzyjemnych dolegliwości fizycznych, takich jak ból, biegunka, drżenie mięśni, bezsenność czy wymioty. Odstawienie substancji prowadzi do wystąpienia zespołu abstynencyjnego: objawy zależą od tego, jaka substancja jest przyczyną uzależnienia. Zażywanie niektórych może prowadzić także do uzależnienia psychicznego. Odstawienie nie powoduje wtedy wystąpienia fizjologicznych objawów, ale mogą pojawić się: wzrost tolerancji na działanie środka, wzrost popędu odnośnie zdobywania środka uzależniającego, natręctwa myślowe i zachowania kompulsywne. Warto zwrócić uwagę, że uzależnienie może dotyczyć wielu substancji psychoaktywnych, różniących się między sobą zarówno działaniem, jak i skutkami ubocznymi dla organizmu.
Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – mechanizmy uzależnienia
Nie każda osoba, która ma kontakt z daną substancją psychoaktywną uzależnia się od niej – tylko niektóre jednostki będą na tyle „podatne” na uzależnienie, by mogło się ono rozwinąć. Wszyscy znamy historie o osobach, które uzależniły się już po pierwszej dawce oraz wręcz przeciwnie – jednostkach, które bez problemu po prostu doszły do wniosku, że nie chcą już dalej zażywać danej substancji. Na rozwój uzależnienia wpływ mają biologiczne cechy organizmu (zależne od czynników genetycznych i środowiskowych) oraz wzmocnienie pozytywne i negatywne.
Istotnym czynnikiem jest także wzmacniająca natura działania substancji psychoaktywnych. Na czym polega wzmocnienie pozytywne? Środki psychoaktywne działają na układ nagrody w mózgu i prowadzą do powstania krótkotrwałego odczucia przyjemności. Układ nagrody jest związany z aktywnością neuronów dopaminowych i tzw. szlakami dopaminergicznymi. Z czasem rozwija się tolerancja na działanie nagradzające – konieczne jest zażywanie większej dawki substancji, by uzyskać ten sam efekt. Wzmocnienie negatywne to z kolei proces pojawiający się wtedy, gdy substancja psychoaktywna zażywana jest po to, by uniknąć nieprzyjemnych objawów odstawienia. Z czasem osoby uzależnione sięgają coraz częściej po substancje psychoaktywne, by uniknąć zespołu abstynencyjnego.
Warto wspomnieć także o mechanizmie allostazy: to stan pozornej, zaburzonej równowagi organizmu, który powstaje przy często powtarzanym lub przewlekłym zażywaniu substancji uzależniającej. Jednorazowe zażycie sprawia, że po krótkim czasie organizm wraca do równowagi. Przy zażywaniu przewlekłym mózg zmienia swoje funkcjonowanie, by ograniczyć do minimum działanie substancji na układ nerwowy. Odstawienie substancji może powodować wystąpienie objawów chorobowych.
Substancje psychotropowe – czyli jakie?
Substancje psychotropowe, substancje psychoaktywne, stymulanty, depresanty, opioidy, narkotyki… O jakich substancjach i środkach mówimy? Substancja psychoaktywna to związek chemiczny lub mieszanina substancji mająca wpływ na funkcjonowanie mózgu i powodująca zmiany nastroju, spostrzegania, świadomości oraz zachowania.
Aktualna klasyfikacja wyróżnia 8 grup środków psychoaktywnych:
- alkohol,
- opiaty (morfina, heroina, mleczko makowe i in.),
- kanabinole (marihuana, haszysz),
- leki i substancje o działaniu uspokajającym i nasennym (relanium, nitrazepam i in.),
- kokaina,
- inne substancje pobudzające (m.in. amfetamina),
- substancje halucynogenne (LSD, psylocybina i in.),
- lotne rozpuszczalniki (zawierające toluen, octan etylu, octan butylu i inne, np. w rozpuszczalnikach do farb, klejach, zmywaczach do skór),
- tytoń,
- substancje inne niż wyżej wymienione lub kilka substancji.
Jeśli chodzi o powyższe substancje psychoaktywne, działanie może być różnorodne – od pobudzenia psychoruchowego po podwyższenie nastroju, stany euforyczne czy omamy i urojenia o różnorodnej treści. Objawy uzależnienia to przede wszystkim wystąpienie zespołu abstynencyjnego, przymus zażycia kolejnej dawki, rozdrażnienie, niepokój, wzrost tolerancji na substancję, zaniedbanie innych zainteresowań lub przyjemności. Jeśli zauważysz powyższe objawy u bliskiej osoby, niezbędne staje się uzyskanie pomocy u specjalistów, którzy wdrożą odpowiedni plan leczenia lekomanii.
Substancje psychoaktywne w życiu człowieka nie są niczym nowym: od tysięcy lat ludzie zażywają środki psychoaktywne, badają ich działanie i szukają kolejnych substancji. Uważa się, że są to środki nielegalne: kokaina, amfetamina, heroina nie są przecież powszechnie dostępne. W szerokim ujęciu możemy wymienić jednak legalne substancje psychoaktywne: są to między innymi kofeina, alkohol, nikotyna czy nawet opioidy dostępne w syropach na kaszel bez recepty. Nie znaczy to jednak, że uzależnienie od nich można bagatelizować, czego świetnym przykładem są chociażby wieloletni palacze bezskutecznie próbujący zerwać z nałogiem. Jeśli chodzi o legalne substancje psychoaktywne, zagrożenia dotyczą nie tylko dorosłych, ale również nastolatków: eksperymentowanie ze środkami dostępnymi bez recepty, napojami energetycznymi i innymi substancjami dostępnymi na rynku może skończyć się naprawdę tragicznie.
Uzależnienie od substancji psychoaktywnej – leczenie
W zależności od nasilenia uzależnienia, rodzaju substancji oraz obrazu klinicznego osoby uzależnione mogą być objęte leczeniem ambulatoryjnym, szpitalnym (detoksykacja) lub w ośrodku rehabilitacyjno-readaptacyjnym. Zasady leczenia osób uzależnionych określa Ustawa o Przeciwdziałaniu Narkomanii. Podczas detoksykacji wyprowadza się pacjenta ze skutków działania substancji psychoaktywnej tak, by zminimalizować objawy zespołu abstynencyjnego za pomocą środków farmakologicznych – nie da się tego zrobić w bezpieczny sposób bez pomocy lekarza. Przykładem może być uzależnienie od benzodiazepin, czyli leków o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym i nasennym oraz przeciwdrgawkowym. Benzodiazepiny należy odstawiać powoli, obniżając stopniowo dawkę pod kontrolą lekarza, a w przypadku uzależnienia konieczne może być odstawienie w warunkach szpitalnych. Leczenie farmakologiczne uzależnień należy wspierać leczeniem psychoterapeutycznym poprzez psychoterapię motywującą do leczenia z elementami psychoedukacji.
Czym jest uzależnienie behawioralne?
Uzależnienia behawioralne to te formy zaburzeń, które nie są związane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, natomiast występuje w nich niekontrolowane wykonywanie pewnych czynności. Według formalnej klasyfikacji DSM-IV jest to zaburzenie związane z uprawianiem hazardu, zaś bez formalnej klasyfikacji będą to rozmaite zachowania wykonywane w sposób kompulsywny, takie jak uzależnienie od komputera i Internetu, uzależnienie od zakupów, pracoholizm, uzależnienie od jedzenia, uzależnienie od seksu, uzależnienie od opalania (tanoreksja) i wiele innych. Zachowania dotyczą czynności regularnych, stanowiących element zdrowego funkcjonowania, jednak trudno nad nimi zapanować i prowadzą one do negatywnych dla jednostki i otoczenia konsekwencji.
Jeśli chodzi o biochemiczne mechanizmy uzależnienia, badacze podkreślają znaczenie ścieżek dopaminergicznych, serotoninergicznych i związanych z adrenaliną – oznacza to, że zarówno przyjmowanie substancji psychoaktywnych, jak i uzależnienie od czynności mogą modyfikować funkcjonowanie struktur mózgu. Tak jak w przypadku uzależnień od substancji dużą rolę odgrywają zarówno czynniki biologiczne, jak i psychologiczne oraz społeczne.
Jak rozpoznać uzależnienie behawioralne?
Uzależnienia od czynności charakteryzuje silna potrzeba powtarzania danej czynności, niemożność zrezygnowania z niej, pojawienie się objawów syndromu odstawienia, gdy wykonanie czynności jest niemożliwe, a także wzrost intensywności wykonywania czynności i wzrastająca tolerancja na doznawanie przyjemności. Osoba uzależniona wraca do danej czynności nawet w przypadku prób zaprzestania jej wykonywania, a jej nastrój i samopoczucie zależy od tego, czy może wykonywać tę czynność. Niestety, w niektórych przypadkach uzależnienie od czynności spotyka się z akceptacją społeczną: pracoholicy uznawani są za pracowitych, odpowiedzialnych ludzi, a osoby uzależnione od diety i zdrowego odżywiania chwali się za prozdrowotne zachowania.
Terapia uzależnień behawioralnych
Terapia uzależnień od czynności opiera się na analizie zachowań lub sytuacji, które sprzyjają podejmowaniu danego zachowania oraz zmianie szkodliwych nawyków, a także nauce nowych, skutecznych sposobów na radzenie sobie z problemami. Najczęściej stosowane metody to terapia poznawczo-behawioralna oraz dialog motywujący, dodatkowo stosuje się także farmakoterapię, której celem jest stabilizacja nastroju lub redukcja depresji. Terapia indywidualna łączy się z grupową i rodzinną – dużą popularnością cieszą się grupy samopomocowe, których działanie opiera się na zasadzie 12 kroków.
Uzależnienie od substancji psychoaktywnych i behawioralne: podobieństwa i różnice
Bez względu na to, czy uzależnienie dotyczy alkoholu, narkotyków, zakupów czy gier komputerowych, osoba uzależniona cierpi; jej życie koncentruje się wokół przyczyny uzależnienia, dochodzi do zaniedbania we wszystkich sferach życia. Pojawia się poczucie przymusu, tolerancja na substancję lub dane zachowanie oraz kontynuowanie zachowań pomimo wyraźnej szkodliwości. W obu przypadkach niezbędna jest pomoc specjalistów i praca nad nowymi zachowaniami i mechanizmami obronnymi z terapeutą.
Podstawową różnicą pomiędzy uzależnieniem od substancji psychoaktywnych i uzależnieniem behawioralnym jest brak substancji chemicznej działającej na receptory w przypadku uzależnienia od czynności: to nie środek, a zachowanie wpływa na stan emocjonalny i wyrzut endorfin oraz adrenaliny. Różnice pojawiają się także w przypadku odstawienia: w uzależnieniu od substancji psychoaktywnych występują objawy fizyczne o przebiegu chorobowym, zaś w uzależnieniu behawioralnym są to zwykle objawy należące do sfery psychicznej. Przy uzależnieniu od środków psychoaktywnych konieczna jest detoksykacja – oczyszczenie organizmu z toksyn, a następnie zachowanie całkowitej abstynencji od substancji uzależniającej. W przypadku uzależnień behawioralnych całkowita abstynencja od uzależniającego zachowania jest niemal niemożliwa – trudno wyobrazić sobie rezygnację z korzystania z komputera czy uprawiania seksu lub spożywania zdrowego jedzenia; wyjątek stanowi hazard.
Jak możesz pomóc sobie lub bliskim?
Bliska ci osoba nadużywa środków psychoaktywnych? Obawiasz się, że partner jest pracoholikiem? A może obserwujesz u siebie niepokojące objawy i szukasz pomocy? Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień OD-NOWA to miejsce, w którym zarówno osoby uzależnione, jak i ich rodziny mogą znaleźć wsparcie; pracujemy z osobami uzależnionymi od substancji psychoaktywnych, prowadzimy terapię indywidualną i grupową dla pacjentów uzależnionych od czynności, organizujemy także warsztaty podtrzymujące. Nie obawiaj się, że twoje podejrzenia mogą być bezpodstawne! Skontaktuj się z nami – nasi doświadczeni terapeuci pomogą w ocenie problemu oraz zaproponują odpowiednią terapię.
„Dialog motywujący. Praca z osobami uzależnionymi behawioralnie” (2015) red. nauk. J. M. Jaraczewska, M. Adamczyk-Zientara
„Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość” (2010) N. Ogińska – Bulik
„Uzależnienia behawioralne. Terapia i praktyka” (2015) M. Rowicka
„Mechanizmy uzależnienia i terapia uzależnienia” (2014) J. Mellibruda
„Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień” (2006) W. Kostowski
„Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów” (2010) P. Jabłoński, B. Bukowska, J. Cz. Czabała
